Przegląd metod waloryzacji przyrodniczej, z omówieniem możliwości zastosowania w waloryzacji ornitologicznej OSO Dolina Baryczy

Ogólnie można je podzielić na trzy typy:

1) ocena oparta na wskaźnikach ekologicznych, takich jak wskaźnik naturalności biocenoz opierający się na znaczeniu ekologicznym gatunku w danej biocenozie (FISCHER 1996, CZACHOROWSKI I BUCZYŃSKI 1999, CZACHOROWSKI 2004, PIETRZAK 2004).

Wskaźnik zaproponowany został przez FISCHERA (1996) dla potrzeb ochrony i renaturalizacji biocenoz źródliskowych Niemiec i zmodyfikowany przez CZACHOROWSKIEGO (1998) dla oceny biocenoz wodnych Drawieńskiego Parku Narodowego (patrz też: propozycje zmian w PIETRZAK 2004). Ma na celu oszacowanie stopnia odkształcenia siedlisk od naturalności poprzez analizę składu gatunkowego fauny. Wymaga on określenia tzw. wskaźnika znaczenia ekologicznego i-tego gatunku w danej biocenozie, opartego na skali wartości, w której najwyższą wartość osiągają gatunki wyspecjalizowane. Dotąd wskaźnik ten stosowany był przede wszystkim w odniesieniu do bezkręgowców. W przypadku waloryzacji będącej przedmiotem niniejszego opracowania wskaźnik ten został uznany za nieprzydatny z dwóch powodów. Po pierwsze służy on do porównań kolejnych powierzchni reprezentujących ten sam typ biotopu (np. zbiorniki wodne, źródliska, czy torfowiska) tymczasem w analizowanym przypadku porównywane są jednostki przestrzenne zróżnicowane pod względem siedliskowym. Po drugie nawet w przypadku prób wykorzystania tego wskaźnika do porównań między jednorodnymi siedliskowo powierzchniami nie dysponujemy klasyfikacją znaczenia ekologicznego wybranych gatunków ptaków dla różnych typów siedlisk.

2) ocena oparta na wskaźnikach ilościowych takich jak: całkowita liczba gatunków, liczba par lub ogólne zagęszczenie, bogactwo gatunkowe (np. przy użyciu wskaźnika Margalefa), czy też różnorodność gatunkowa (np. przy użyciu wskaźnika Shannona-Wienera lub wskaźnika Simpsona) (np. CIEŚLAK 1985, GROMADZKI i in. 1994, WESOŁOWSKI i WINIECKI 1988, SIDŁO i in. 2004).

Mimo, że wskaźniki te były wykorzystywane do waloryzacji przestrzennej w oparciu o awifaunę (np. CIEŚLAK 1985) to jednak ich wykorzystanie w niniejszym opracowaniu nie było możliwe. Bazują one bowiem na całokształcie danej grupy fauny (np. awifauny) występującej na pewnym fragmencie przestrzeni. Z uwagi na znaczną powierzchnię badanego obszaru w trakcie przeprowadzonej inwentaryzacji awifaunistycznej nie gromadzono informacji o wszystkich zasiedlających go gatunkach ptaków, ograniczając się jedynie do inwentaryzacji wybranych taksonów (patrz rozdz. 4). Dodatkowo jak wskazują wyniki badań różnych autorów (np. BEDNORZ 1995 i WINIECKI 1996) przydatność tych wskaźników w ocenie walorów ornitologicznych przestrzeni może być wątpliwa. Dzieje się tak chociażby z powodu jednakowego traktowania wszystkich gatunków, w wyniku czego podobną wartość uzyskują powierzchnie zasiedlone przez liczne gatunki eurybiontyczne tym samym często najmniej zagrożone oraz te stanowiących miejsce występowania licznych stenobiontów, a więc często taksonów przynajmniej lokalnie zagrożonych. Również sam CIEŚLAK (1985), który zaproponował zastosowanie wskaźników różnorodności gatunkowej, bogactwa gatunkowego czy wielkości zagęszczeń dla waloryzacji obszarów zadrzewionych zwraca uwagę, że nie muszą one sprawdzać się w innych biotopach.

3) ocena oparta na wskaźnikach jakościowych takich jak: wielkość populacji lokalnych lub globalnych, kierunki trendów populacyjnych, stopień zagrożenia, czy status ochronny (np. BEDNORZ 1995, TUCKER i HEATH 1992, STAWARCZYK 2001, CZACHOROWSKI i in. 2004). Ocena ta może być wielokryterialna. Obok kryterium gatunkowego za jej pomocą można szacować wartości przyrodnicze, w oparciu o takie parametry jak: naturalność, różnorodność, komplementarność, typowość, unikatowość, rola fizjocenotyczna czy wielkość obiektu.

Zaletą metody wykorzystującej kryterium gatunkowe jest możliwość ograniczenia się do wybranych gatunków wskaźnikowych (waloryzujących), bez konieczności określania pełnych ugrupowań fauny określonych obszarów. W przypadku poszczególnych gatunków przeprowadzane jest swoiste punktowanie ich „cenności” w oparciu o rozmaite kryteria. Jednym z podstawowych błędów generowanych przez tę metodę waloryzacji jest subiektywizm oceny zarówno jeśli chodzi o sposób grupowania gatunków w pewne klasy wartości jak również wybór stosowanej skali punktacji (np. w postępie geometrycznym lub arytmetycznym) (WINIECKI 1996). Jednak ów subiektywizm co najwyżej będzie uniemożliwiał porównywanie waloryzacji przeprowadzonych przez różnych autorów. Jak już wspomniano kryteria wykorzystywane przy tej metodzie waloryzacyjnej mogą być zróżnicowane. Jednym z częściej stosowanych jest wskaźnik oparty na czerwonych listach, stosowany zarówno przy waloryzacjach ornitologicznych (np. STAWARCZYK 2001) jak również zaproponowany do waloryzacji biocenoz w oparciu o faunę bezkręgowców (CZACHOROWSKI i in. 2004). Pod uwagę mogą być brane tutaj zarówno listy gatunków zagrożonych na poziomie lokalnym i regionalnym, jak również krajowe i międzynarodowe czerwone listy. Istotnym kryterium tworzenia wskaźników waloryzacyjnych mogą być również wielkości populacji poszczególnych gatunków oraz trendy populacyjne oceniane zarówno na poziomie lokalnym jak i globalnym. Za najmniej przydatne należy uznać kryterium ochrony gatunkowej (PAWLACZYK i JERMACZEK 2000). O ile fakt występowania gatunku chronionego może być skutecznym argumentem w ochronie wartościowych przyrodniczo biotopów, z uwagi na powszechną akceptację pojęcia ”ochrony gatunkowej” o tyle nie ma zwykle znaczenia przy waloryzacji. Lista gatunków chronionych tylko w niewielkim stopniu pokrywa się z listą gatunków rzadkich i ginących. Szczególnie nieprzydatność tego kryterium widoczna jest w przypadku ptaków, wśród których zdecydowana większość objęta jest ścisłą ochroną gatunkową, z czego większość to gatunki pospolicie występujące na obszarze całego kraju.

Znacznie lepszym kryterium oceny „ważności” gatunku mogą być konwencje międzynarodowe, obejmujące gatunki uznane za zagrożone i wymagające ochrony na obszarze Europy (PAWLACZYK i JERMACZEK 2000). Także DYDUCH-FALNIOWSKA i ZAJĄC (1996) zwracają uwagę na małą przydatność gatunków chronionych dla wyznaczania terenów do ochrony, sugerując wykorzystanie do tego celu taksonów rzadkich i zagrożonych.

Właśnie ten typ oceny zastosowany został w przypadku niniejszej waloryzacji obszaru „Dolina Baryczy”, ponieważ:

• z uwagi na znaczną powierzchnię obszaru konieczne było ograniczenie liczby gatunków objętych inwentaryzacją;
• w przypadku poszczególnych gatunków można bez problemu przypisać im odpowiednią wartość w oparciu o powszechnie przyjęte kryteria, jak status zagrożenia, czy wielkość populacji.