Ścieżka przyrodnicza Ruda Żmigrodzka – Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie”

Przebieg: Ruda Żmigrodzka – Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie” – Stawy Jelenie – Szarzyna. Długość – 8 km. Znakowana białym kwadratem z zielonym paskiem przekątnym. 15 przystanków bez tablic objaśniających. Trasa dostępna rowerem lub pieszo.

Ścieżka rozpoczyna się w miejscowości Ruda Żmigrodzka. W XVI w. przetwarzano tu rudę darniową, wydobywana na zach. (miejsce Stawu Pańskiego) i na wsch. (obecnie Staw Rudy) od wsi. Ścieżka w Rudzie Żmigrodzkiej tworzy pętlę (przystanki 1-6), na której można poznać przykłady nieużytków i ugorowanych gruntów rolnych, fragmenty lasów liściastych (łęgowych i olsów) z mokradłami śródleśnymi, a także Staw Rudy, gdzie na przystanku 6 przez lornetkę lub lunetę na statywie można obserwować życie ptaków wodnych. Już poza pętlą, począwszy od przystanków 8, 9 i 10 ścieżka prowadzi granicą Rezerwatu „Olszyny Niezgodzkie”, następnie przez podmokłe lasy Nadleśnictwa Żmigród, mijając po drodze mokradła śródleśne, lasy mieszane i liściaste (w tym olszyny, łęgi i fragmenty grądów). Z przystanków 13 i 15 można ponownie obserwować ptaki na lustrze wody Stawów Jeleni III i II. W okolicach wsi Ruda Żmigrodzka ścieżka przyrodnicza prowadzi drogami nieutwardzonymi, natomiast na terenie leśnym stosunkowo wąskimi drogami asfaltowymi.

Przystanek 1. Ruda Żmigrodzka – wieś między stawami.

Wieś wzmiankowana w 1591r.. Nazwa wskazuje na istnienie we wsi ośrodka wydobycia i przetwórstwa rudy darniowej. W miejscu jej dawnego wydobycia założono otaczające wieś stawy: Pański (po stronie zach.) i Rudy (po stronie wsch.), które zostały zlikwidowane na początku XIX w.. Staw Rudy został odtworzony w latach 80-tych XX w. na powierzchni 150 ha, a na miejscu Stawu Pańskiego dziś zbudowane są nowe stawy, położone po obu stronach szosy z Rudy Żmigrodzkiej do Radziądza. Na północ od wsi znajdują się rozległe lasy, w wielu miejscach podmokłe, a na południe płynie rz. Barycz.

Przystanek 2. Polder nad Baryczą.

Zanim zbudowano wały tuz nad Baryczą, jej wody w czasie  wiosennych wezbrań rozlewały się szeroko na miejscu dzisiejszego polderu i podmokłych lasów, aby po kilku tygodniach lub wczesniej powrócic do koryta. Obecnie tylko w wypadku dużych wzebrań to miejsce napełnia się wodą. Natomiast w lasach odciętych od Baryczy wałem, woda gromadzi się dłużej tylko w obniżeniach terenu, tworząc tzw. mokradła. Jak mokradła śródleśne wyglądają możemy zobaczyć w przyległym od wsch. do naszej ścieżki zadrzewieniu, przez które przepływa kanał Ługa (też na tym odcinku obwałowana). W najbardziej wilgotnym miejscu rosną łany mozgi trzcinowatej kępki kosaćca żółtego, wiązówki błotnej i situ rozpierzchłego oraz pojedyńczo występującej krwawnicy pospolitej i tojeści pospolitej. Na obrzeżu mokradeł wyrasta wiele innych gatunków roślin. Patrząc w kierunku zachodnim widzimy aleję dębową, biegnącą wzdłuż polderu. To dawna grobla Stawu Pańskiego ( niem Herren Teich), oddzielająca niegdyś ten zbiornik od baryckich rozlewisk. Dzisiaj obszary te są suche i zarośnięte wykaszaną trawą. Jesienią zakwitają żółto wielkie łany nawłoci późnej. Na trawiastych przestrzeniach gniazdują liczne skowronki polne, pokląskwy i świerszczaki. Tylko w nielicznych obniżeniach, jak te w pobliżu tego przystanku, gdzie woda utrzymuje się dłużej, powstają zbiorowiska szuwarów z mozgą trzcinowatą, manną mielec, goryszem błotnym, tojeścią pospolitą i szczawiem lancetowatym. W takim środowisku z ptaków lęgowych występują: rokitniczka, łozówka oraz trzciniaczek.

Przystanek 3. Leśne mokradła.

Po stronie pólnocnej, w lesie. Znajdują się dalsze mokradła, z licznymi gatunkami roślin, między innymi niektóre wymieniono już poprzednio. Na suchym skraju naszej drogi rosną m.in. powój polny, krwawnik pospolity, pięciornik gęsi, przymiotno kanadyjskie. Po przejściu kilkudziesięciu metrów dochodzimy do kolejnego kanału. W wodzie znajduje się sporo rogatka sztywnego, natomiast na powierzchni pływają: rzęsa drobna, spirodela wielokorzeniowa i żabiściek pływający. Natomiast przy kanale, na skraju drogi liczny jest rdest ostrogorzki, kieliszek zaroślowy, brodawnik jesienny i wiele innych. Zarośnięty i wypłycony kanał wraz z jego brzegiem także jest swego rodzaju mokradłem. Mokradła mają duże znaczenie dla różnorodności flory, a także fauny, gdyż np. występują tu różne gatunki ptaków, wśród nich związane z podmokłymi lasami jak pokrzewka czarnołbista,  i strzyżyk. Na takich zarośniętych kanałach zajmują miejsca lęgowe rokitniczka, łozówka lub trzciniaczek. W każdym wypadku mokradła mają ogromne znaczenie dla hamowania spływu wody i zwiększenia jej zapasów na okres suszy w tych środowiskach, w których występują, tj. wydatnie przyczyniają się do utrzymania wysokiego poziomu wód gruntowych.

Przystanek 4. Odprowadzalnik ze stawu.

Po stronie zach. asfaltowej drogi rośnie stary dąb szypułkowy, noszący na swej korze ślady żerowania dzięciołów, a tuż przy pobliskiej zagrodzie – smukłe drzewa o oryginalnych, ciemnozielonych, łuskowatych liściach – to amerykański żywotnik olbrzymi, gatunek introdukowany dla ozdoby do parków. Na wsch. od przystanku, między Stawem Rudy a przysiółkiem Biedaszkowo (położonym na malowniczym wzniesieniu), znajduje się kolejne duże mokradło. Powstało ono przez odcięcie południowo-zachodniego narożnika dawnego stawu przy jego ponownej odbudowie w latach 80-tych XX w. dawniej staw opierał się o naturalne piaszczyste wzniesienia. Jest to pas wydm, który został uformowany w strefie peryglacyjnej okresu chłodnego, po ostatnim zlodowaceniu. Poziom wody tego mokradła związany jest ze stanem wód w rzece Barycz, która płynie na południe od wsi Biedaszkowo. Wysoka woda w Baryczy uniemożliwia osuszenie mokradła, traktowanego jako nieużytek. W rzeczywistości jest to cenna ostoja licznych gatunków roślin i zwierząt. Porastają go łany mozgi trzcinowatej i trzciny pospolitej, różnych gatunków turzyc z kępami sitowia leśnego i krwawnicy, Od wschodu postępuje sukcesja wierzb krzewiastych, głownie wierzby szarej z domieszką kruchej i purpurowej. Z ptaków liczne są: trzciniaczek, łozówka i potrzos, natomiast nieliczna jest dziwonia.

Przystanek 5. Zadrzewienia i zakrzaczenia.

Naprzeciw zagrody nr 57 rośnie stary dąb szypułkowy o obwodzie na wysokości 130 cm wynoszącym 410 cm. W pobliżu znajduje się niewielkie różnogatunkowe zadrzewienie, które porasta okresowo podmokłe obniżenie terenu. Jest to miejsce lęgowe pokrzewki czarnołbistej i łozówki. W miejscu wilgotnym występują łany manny mielec i wiązówki błotnej, kępy kosaćca żółtego i pojedynczy krwiściąg lekarski. Na stanowiskach suchszych rosną: mietlica popsolita, trzcinik piaskowy, kłobuczka pospolita, niecierpek drobnokwiatowy, pięciornik kurze-ziele. Z tego przystanku prowadzi droga do Stawu Rudy (przystanek nr 6).

Przystanek 6. Staw Rudy.

Z tego miejsca najlepiej obserwować ptaki w godzinach popołudniowych, kiedy słońce mamy po prawej stronie lub  z tyłu. Obecnie staw jest pozbawiony zupełnie szuwarów, natomiast posiada kilka dużych wysp uformowanych podczas jego odbudowy przy pomocy ciężkiego sprzętu mechanicznego. Wyspy zostały zajęte głownie przez mewy śmieszki w liczbie ok. 2-4 tysięcy par lęgowych, rybitwy rzeczne do 100 par oraz kilka gatunków kaczek, z których najliczniejsze są krzyżówki, głowienki i czernice. Podmyte, strome brzegi wysp zasiedlają jaskółki brzegówki (w odpowiednich warunkach na jednej wyspie może być do kilkuset norek z gniazdami). Liczbę lęgowych ptaków w kolonii można dokładnie ustalić jedynie przez liczenie gniazd w odpowiednim momencie. Związane jest to z niepokojeniem ptaków, dlatego upoważnieni są do tego tylko ornitolodzy prowadzący badania naukowe. Tak duże skupienie ptaków zwabia często ptasie drapieżniki: błotniaka stawowego, kanię czarna lub rudą, bielika, a z krukowatych najczęściej wronę siwą. Mewy i rybitwy na widok drapieżnika wspólnie bronią swych lęgów. Staw Rudy jest też miejscem żerowania i odpoczynku wielu gatunków ptaków w okresie ich wędrówek.

Przystanek 7. Ugory przy doprowadzalniku.

Na rz. Ługa, wzdłuż której teraz ścieżka prowadzi, zbudowano na pocz. lat 90-tych XX w. zastawkę. Urządzenie to piętrzy wodę ( tj. podnosi jej poziom), która przez doprowadzalnik (kanał doprowadzający wodę) jest kierowana w kierunku zach. do nowopowstałych stawów prywatnych (na miejscu dawnego Stawu Pańskiego). Na lustrze wody pływa rzęsa drobna i spirodela wielokorzeniowa, a na brzegu rosną: pałka szerokolistna, sit rozpierzchły, sadziec konopiasty i krwawnica pospolita.

Na południe od doprowadzalnika znajduje się piaszczysty ugór a dalej nowe stawy. Tu znajdziemy rośliny ubogich środowisk opisane już wcześniej.

Przystanek 8. Zastawka na rz. Ługa.

W tym miejscu można zapoznać jak ilość światła i podniesienia poziomu wody w rzece wpływa na wzbogaceni flory. Poniżej zastawki jest odcinek rzeki nieuregulowany, bardziej naturalny gdzie zachowały się 80-letnie zadrzewienia, koryto jest głębsze, ale brak nadbrzeżnych szuwarów. Powyżej tego miejsca podczas regulacji rzeki w latach 60-tych XX w., które było połączone z budową niewysokiego obwałowania, stare drzewa zostały wycięte. Wieloletnie piętrzenie wody spowodowało zamulenie odcinka rzeki powyżej zastawki, a dostęp światła dodatkowo przyczynił się do roślinności nawodnej. Obecnie Dzięki tej zastawce część wody kierowana jest do Rezerwatu „Olszyny Niezgodzkie”.

Przystanek 9. Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie”

Tu znajduje się jedna z dwu zastawek, które decydują o utrzymaniu właściwego poziomu wody w rezerwacie. Poziom zimowy (w okresie od grudnia do kwietnia włącznie) musi sięgać powyżej 92,20 mm npm, tj. musi być wyższy o 0, 50 m od poziomu w okresie letnim (miesiące czerwiec-październik). Wymagane zmiany poziomu, które są obecnie sztucznie wywoływane przez podwyższenie lub obniżenie zastawek, wynikają z ekspertyzy wykonanej w rezerwacie i naśladują naturalne, roczne wahania poziomu wody w olszynach nie objętych melioracją. Z tego miejsca rozpościera się również najpiękniejszy widok na rezerwat. Na północ od tego przystanku znajduje się fragment grądu z kilkoma starymi dębami, z których najgrubszy posiada obwód 672 cm i jest pomnikiem przyrody. Natomiast po zach. stronie drogi rośnie las łęgowy, w którego składzie występują: jesion wyniosły z domieszką olszy czarnej, wiązu szypułkowego, klonu pospolitego i jaworu oraz grabu. W warstwie krzewów znajduje się czeremcha pospolita, porzeczka czarna i grab. Liczne są gatunki roślin zielnych.

Przystanek 10. Rozwidlenie dróg.

Tu nasza ścieżka skręca w lewo, wchodząc jednocześnie na szlak niebieski „Archeologiczny”. Rezerwat zostawiamy po stronie wschodniej, w którym tuz przy drodze znajduje się mokradło otoczone olszyną z licznymi gatunkami roślin np. poza trzciną stwierdzono tutaj kępki śmiałka darniowego, karbieńca, uczepu, kosaćca, goryszu, psiankę i okrężnicę bagienną, a w wodzie – rzęsę drobną i wątrobowca o nazwie wgłębka. Na północ od skrzyżowania dróg rośnie las sosnowy, z brzegu z domieszką modrzewia, brzozy, dębu, grabu i świerka w wieku ok. 30 lat, a na południe głownie młody las brzozowy z kruszyną w podszycie.

Przystanek 11. Śródleśne mokradło.

Woda z leśnego rowu rozlewa się wiosną po obu stronach naszej ścieżki, aby do lata przy braku opadów zupełnie zaniknąć. Poza turzycami, trzciną, sitowiem leśnym, sitowiem rozpierzchłym i kosaćcem znajdziemy tu, zwłaszcza na obrzeżach mokradła liczne zioła, napotkane już wcześniej oraz paprocie – wietlicę samiczną i nerecznicę błotną. W drzewostanie od strony północnej występują: olsza czarna, z wiązem szypułkowym i jesionem wyniosłym, a od południa – jednorodna olszyna. Na brzegu drogi możemy zauważyć czeremchę pospolitą, buki i bez koralowy, a z roślin zielnych – skrzyp leśny formy gajowej (podobny do skrzepu polnego), pokrzywę, łoczygę, trędownika bulwiastego oraz czyśca leśnego. W pobliżu przystanku znajduje się „gniazdo odnowione” młodymi drzewkami buka i dębu oraz nieco wyższym grabem, ogrodzone siatką z żerdziami dla ochrony przed uszkodzeniem młodych drzewek przed zgryzaniem przez sarny i jelenie.

Przystanek 12. Skrzyżowanie dróg leśnych.

Przy samej drodze rosną drobne drzewa: daglezja zielona (o obwodzie pnia na wys. 130 cm wynoszącym 190 cm), świerk pospolity (obwód 205 cm) oraz dwa buki pospolite (o obwodach 205 i 315 cm). Na każdym z czterech stron skrzyżowania rośnie inny drzewostan: po stronie pn.-zach. mamy dąbrowę z kruszyna w podszycie, po stronie pn.-wsch. – las brzozowy z domieszką grabu, od południa – „gniazdo odnowieniowe” buka w drzewostanie dębowym, nieogrodzone oraz fragment monokultury modrzewiowej z niewielką domieszką świerka i brzozy. W runie m.in. konwalia majowa (roślina chroniona) oraz konwalijka dwulistna.

Przystanek 13. Nad Stawem Jeleni III.

Z tego miejsca, pełniącego role punktu widokowego, istnieją dobre warunki obserwacji ptaków na stawie. Jest to staw hodowlany o powierzchni 157 ha, należący do Zakładu Rybackiego w Radziądzu. Położony jest także w granicach Rezerwatu :Stawy Milickie” kompleks Radziądz i należy do stawów lęgowiskowych, tzn. nie można na nim dokonywać żadnych zmian środowiska. Znajdujemy się na granicy wymienionego rezerwatu. Na środku stawu położona jest rozległą wyspa szuwarowa, częściowo z laskiem olszynowym, dająca schronienie licznym lęgowym gatunkom ptaków wodnych. Staw wyróżnia się tym, że w okresie wędrówek ptaków zatrzymują się na nim, często na nocleg, duże stada dzikich gęsi oraz żurawi. Na przeciwległym brzegu widać w oddali łodzie rybackie oraz schron przeciwdeszczowy. Pobliska zatoczka stawu jest bardzo urozmaicona dzięki krzewom wierzby szarej i kepmo turzycy sztywnej, której towarzyszą przy grobli różne gatunki jak sadziec konopiasty, karbiniec pospolity, uczep amerykański, psianka słodkogórz i inne. Po stronie wschodniej znajduje się las olszynowy w wieku ok. 40-50 lat, przypuszczalnie odcięty od stawu podczas jego renowacji w latach 50-tych XX w. W lesie rośnie niecierpek pospolity i drobnokwiatowy, sałatnik leśny, łoczyga i paprocie. Natomiast po stronie południowej drogi położony jest las łęgowy jesionowo-olszowy z domieszką wiązu, dębu i brzozy, w którego podszycie rosną: jarzębina, kruszyna i grab.

Przystanek 14. Skraj lasu.

Widoczną z tego miejsca otwartą przestrzeń w kierunku południowo-wschodnim, porosła gdzie niegdzie wierzbami, zajmował do pocz. XIX w. Staw Pański. Dziś na części tego obszaru zostało zbudowanych kilka stawów prywatnych. W oddali widać ujęcie gazu ziemnego (Kopalnia G.Z. Radziądz). Z tego miejsca wyraźnie widać dawną groblę, na której rosną okazałe dęby szypułkowe. Najgrubsze z pobliskich drzew mają 410 i 450 cm obwodu. Najbliżej szosy rosną też stare kasztanowce białe o obwodach 362 i 270 cm – także godne ochrony jako pomniki przyrody. Nieco dalej na południe można zobaczyć  fragment łąki koszonej, gdzie wśród traw głownie zakwita mniszek lekarski i jaskier ostry, a brak jest wysokich ziół. Natomiast bliżej lasu dla odmiany znajduje się łąka nie koszona, gdzie znajdziemy różne gatunki kwitnących roślin zielnych np. dziewannę pospolitą, bylice pospolitą, dziurawca pospolitego i rajgras wyniosły. Ta część łąki zaczyna zarastać samosiewem olszy czarnej.

Przystanek 15. Stawy w rezerwacie.

Koniec ścieżki przyrodniczej może być także początkiem nowej trasy. Jej przebieg na kilku odcinkach pokrywa się ze szlakiem niebieskim, prowadzącym tu skrajem rezerwatu tzw. „Szwedzką drogą”. Szlak biegnie po południowej stronie wydm graniczących ze stawami, przez las do Niezgody. Na wydmach tych w XVIII w. próbowano uprawy winorośli, jednak ze względu na słaba opłacalność dość szybko jej zaniechano, pozostała tylko po nich nazwa Winne Góry. Z kolei na północ od przysiółka Sarzyna do dziś widoczne są pozostałości średniowiecznej wieży rycerskiej lub grodu w postaci grodziska stożkowatego. W jego miejscu w XVIII w. książęta żmigrodzcy Hatzfeldowie wznieśli zamek myśliwski, który istniał tu do 1813r. Nieopodal na północ od drogi rozciąga się Staw Jeleni II. Z tego przystanku jest dobry punkt obserwacyjny na staw, na którym najwięcej ptaków gromadzi się w okresie przelotów, czyli wiosną i jesienią. Wtedy można napotkać w tym miejscu najwięcej gatunków. Natomiast w okresie lęgowym niewiele ptaków buduje tu gniazda ze względu na brak szuwarów: wtedy najpospolitsze są łyski i perkozy dwuczube oraz kilka gatunków kaczek. Stąd możemy zobaczyć dużą zastawkę (nazywaną popularnie śluzą) regulująca poziom wody w kanale odprowadzającym wodę ze stawu. Po stronie południowej, przez szosę przechodzi inny kanał. To niewielki fragment skomplikowanego systemu kanałów doprowadzających i odprowadzających wodę ze stawów, który musi być utrzymany w ciągłej sprawności przez rybaków.